Przyczyny niepowodzeń szkolnych
opracowała: mgr Alicja Dobrosielska

Przyczyny niepowodzeń szkolnychmogą być "spowodowane nie tylko niedoborami rozwojowymi, lecz również trudnościami w przystosowaniu się do nowego środowiska oraz doznawanymi w nim frustracjami. Sytuacje takie sprzyjają wytworzeniu się postaw lękowych oraz powstałego na tym tle negatywnego stosunku do szkoły".Rozpoznanie zaburzeń rozwojowych następuje nieraz dopiero po rozpoczęciu przez ucznia nauki szkolnej. Dużą rolę ma do spełnienia nauczyciel, który dokonuje wstępnej diagnozy oraz kieruje dziecko na badania psychologiczne, pedagogiczne, lekarskie. Zagadnienie niepowodzeń szkolnych uczniów można rozpatrywać w różnych aspektach, w zależności od tego, na co chcemy zwrócić uwagę.W ciągu kilku lat nauki szkolnej dziecko zdobywa wiadomości i umiejętności z wielu dziedzin, ale nawet uczniowie zdolni mają czasem trudności z opanowaniem niektórych partii materiału. Zadaniem nauczyciela jest rozpoznanie niepowodzeń uczniów, a następnie udzielenie pomocy w przezwyciężaniu trudności w nauce.

Mówiąc o niepowodzeniach szkolnych bierzemy pod uwagę rozbieżność pomiędzy wiadomościami, umiejętnościami i nawykami rzeczywiście opanowanymi przez uczniów a materiałem, jaki powinien opanować według założeń programowych w zakresie poszczególnych przedmiotów.
Wszyscy autorzy zajmujący się problemem niepowodzeń szkolnych, podkreślają złożony, wieloraki charakter ich przyczyn. Wskazują na przyczyny niepowodzeń w nauce, wyjaśniają, od jakich czynników one zależą. " Nie wszyscy natomiast zgodni są co do tego, które spośród różnych przyczyn, przeważnie ściśle ze sobą powiązanych, odgrywają decydującą rolę i rozstrzygają ostatecznie o powodzeniu lub niepowodzeniu ucznia w nauce".
Trudności na jakie natrafia uczeń w szkole są różnorodne a najważniejsze z nich Irena Obuchowska ujmuje w trzy grupy.
Grupa pierwsza jest związana z wymaganiami dotyczącymi nauki szkolnej; są to niepowodzenia w nauce ze wszystkimi ich konsekwencjami.
Grupa druga łączy się ze współżyciem i współdziałaniem społecznym na terenie szkoły i obejmuje zarówno kontakty pomiędzy uczniami, jak i między uczniami i nauczycielami.
Grupa trzecia dotyczy obszaru wewnętrznych przeżyć ucznia, jego konfliktów wewnętrznych, głównie światopoglądowych.
W przeciwieństwie do konfliktów światopoglądowych problemy szkolne z dwu pierwszych grup występują w ciągu całej kariery szkolnej uczniów. Wzajemnie się warunkują, ponieważ niepowodzenie w nauce w znacznym stopniu decyduje o zachowaniu społecznym ucznia i jego społecznym niepowodzeniu. Z kolei niepowodzenie społeczne, obniża aktywność społeczną, wyzwala uczucie niechęci do przebywania we wspólnej grupie. Zmniejsza to motywację do nauki szkolnej, co wpływa na obniżenie jej wyników.

Niepowodzenia w nauce mają wieloraki charakter i mogą być spowodowane wieloma czynnikami, dlatego też, aby móc skutecznie przezwyciężyć trudności, nauczyciel musi ustalić ich przyczyny.

Cz. Kupisiewicz wskazuje głównie na trzy rodzaje przyczyn niepowodzeń szkolnych:

         1. Przyczyny społeczno-ekonomiczne.
         2. Przyczyny biopsychiczne.
         3. Przyczyny dydaktyczne.

   1. Przyczyny społeczno-ekonomiczne.
      Według Cz. Kupisiewicza termin przyczyny " społeczno-ekonomiczne używany jest w dość szerokim znaczeniu. Obejmuje " całokształt tych względnie trwałych warunków materialnych, społecznych i kulturalnych, które powodują niekorzystną sytuację życiową dzieci i młodzieży zarówno w środowisku rodzinnym, jak i pozaszkolnym".

                     Do warunków materialnych zaliczamy:

    * dochody rodziców ( opiekunów ) ucznia,
    * mieszkanie rodziny,
    * sposób odżywiania,
    * zaopatrzenie w odzież, obuwie, przedmioty do nauki i wypoczynku.

        Do czynników wyznaczających sytuację społeczną zaliczamy:

    * wykształcenie i zawód rodziców ( opiekunów ),
    * jego pozycja w rodzinie,
    * udział w pracach pozaszkolnych i szkolnych.

        Warunki kulturowe życia ucznia to:

    * potrzeby kulturalne rodziców oraz możliwości ich zaspokajania,
    * poziom życia umysłowego rodziny,
    * potrzeby estetyczne,
    * dostęp do środków służących upowszechnianiu kultury,
    * poziom opieki intelektualnej i moralnej nad dziećmi.

W Polsce w 1937 roku opublikowano pracę zbiorową pod redakcją H. Radlińskiej pt. "Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych".
Problematyka badań dotyczyła w szczególności warunków życia i wychowania uczniów w środowiskach wybranych miejskich i wiejskich. Dotyczyła dojrzałości szkolnej, wpływu sytuacji materialnej na frekwencję szkolną uczniów, przyczyn drugoroczności w szkole podstawowej oraz udział wychowanków w życiu społecznym wsi.
Badania przeprowadzone przez współpracowników H. Radlińskiej wykazały, że podstawowym źródłem niepowodzeń szkolnych dzieci z niektórych środowisk społecznych były złe warunki materialne, które wiązały się ze złym stanem zdrowia, brakiem odzieży, obuwia uniemożliwiającego im regularne uczęszczanie do szkoły, braku właściwej opieki ze strony rodziców.
Do podobnych wniosków doszedł w latach pięćdziesiątych R. Gal we Francji, a potwierdził je Cz. Kupisiewicz.

Przyczyny biopsychiczne

Cz. Kupisiewicz interpretuje w sposób następujący: mówiąc o " biopsychicznych przyczynach niepowodzeń szkolnych mam na myśli zarówno zadatki wrodzone, na przykład anatomiczną strukturę mózgu, jak i warunki sprzyjające lub hamujące prawidłowy rozwój tych zadatków".
Wśród różnych czynników biopsychicznych ważną rolę odgrywają: " temperament, cechy charakteru, niesprawne lub wadliwe funkcjonowanie narządów zmysłowych, nieśmiałość emocjonalna, zły stan zdrowia oraz zaburzenia procesów poznawczych".
Na podstawie badań nad wpływem temperamentu stwierdzono, że cechy temperamentu stanowią jeden z bardzo ważnych czynników decydujących o powodzeniu lub niepowodzeniu uczniów w szkole.
R. Gal- badacz francuski doszedł do wniosku, że typ "ożywiony" wykazuje zazwyczaj nieprzeciętną "inteligencję" i zdolność do nauk matematyczno-przyrodniczych oraz filozoficznych. Typ "flegmatyczny" przejawia "inteligencję konkretną" i zdolności do nauk technicznych, a jednocześnie brak zdolności do "nauk abstrakcyjnych".
Badacz szwajcarski M. Tramer uzasadniał, iż na dużą zależność postępów uczniów wpływają cechy charakteru.
Jedną z przyczyn niepowodzeń szkolnych jest nieprzestrzeganie zasad higieny szkolnej oraz higieny psychicznej, nadmierne obciążeni uczniów różnorakimi obowiązkami i procesami.
Kolejną przyczyną biopsychiczną niepowodzenia uczniów w nauce jest niesprawne lub wadliwe funkcjonowanie narządów zmysłowych, przede wszystkim wzroku i słuchu. Defekty te, nie dostrzeżone w porę, w pewnych sytuacjach stanowią bezpośrednie źródło zaburzeń rozwoju psychicznego.
Na podstawie badań H. Spionek udowodniła, iż wśród uczniów mających duże trudności w nauce czytani i pisani aż 62%, uczniów stanowili ci, u których stwierdzono poważne zaburzenia funkcji korowych w zakresie analizatora słuchowego, i wzrokowego.
Zaburzenia te utrudniają również kształtowanie się pojęcia liczby, opartego na wzrokowym spostrzeganiu konkretnych przedmiotów. Przyczyniają się do powstania niepowodzeń przy uczeniu się arytmetyki. Występują wtedy również trudności w odtwarzaniu złożonych, niesymetrycznych figur.
Niepowodzenia szkolne mogą być spowodowane wadami słuchu przyjmującymi formę głuchoty lub niedosłuchu. W przypadku głuchoty lub niedosłuchu uczeń powinien być umieszczony w szkole specjalnej. Jeśli defekt słuchu nie jest poważny, wówczas dziecko uczęszcza do szkoły normalnej, wymaga jednak niezbędnej opieki wychowawczej.
Zaburzenia percepcji słuchowej przejawia się tym, że uczeń nie odpowiada na stawiane mu przez nauczyciela pytania, ponieważ nie usłyszał. Przy pisaniu pod dyktando " ze słuchu" popełnia błędy w zakończeniach wyrazów i literach o podobnym brzmieniu.
Niekorzystny wpływ na wyniki w nauce szkolnej dzieci, wywierają zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego oraz choroby somatyczne.
Jedną z ważniejszych form zaburzenia procesów nerwowych u dzieci jest "niestałość emocjonalna, a więc stan, w którym jednostka reaguje nieproporcjonalnie silnie do podniety oraz wykazuje nieopanowanie emocjonalne, brak cierpliwości i wytrwałości w pracy oraz niezdolność skupienia uwagi".
Bardzo istotną przyczyną niepowodzeń szkolnych stanowią różne zaburzenia i braki w funkcjonowaniu procesów poznawczych.

Do najbardziej podstawowych zaliczamy:

    * brak motywów uczenia się,
    * powolne tempo myślenia,
    * skłonność do powierzchownego uogólniania,
    * niestałość uwagi,
    * szybkie męczenie się wykonywaną pracą umysłową.

Zaburzenia te hamują postępy dzieci i młodzieży w nauce i mogą stanowić źródło niepowodzeń szkolnych.

Wszyscy autorzy są zgodni, iż czynniki biopsychiczne decydują w mniejszym lub większym stopniu o powodzeniu lub niepowodzeniu uczniów w nauce. Różnice pojawiają się dopiero przy ustalaniu stopnia ich wpływu. Natomiast prawie wszyscy badacze wiążą przyczyny biopsychiczne z przyczynami społeczno- ekonomicznymi.

Bardzo ważne są też czynniki biologiczno- psychiczne: dziecko zdolne, wychowywane w korzystnych warunkach środowiskowych, ma większą szansę osiągnięcia wysokich wyników w nauce niż dziecko mniej zdolne, wychowywane w środowisku o niskim poziomie kultury.

        Przyczyny dydaktyczne

        Są one bardzo złożone i wielorakie. Do najważniejszych należą:

    * treść,
    * metody,
    * organizacja,
    * środki nauczania,
    * kwalifikacje zawodowe nauczycieli,
    * warunki pracy dydaktyczno- wychowawczej,

        Wśród przyczyn dydaktycznych dominuje niewłaściwa praca nauczyciela tzn.

    * popełnione przez niego błędy metodyczne,
    * niedostateczna znajomość uczniów oraz niewłaściwa postawa w stosunku do nich,
    * brak należytej opieki nad uczniami opóźnionymi w nauce.

Ważną rolę odgrywają również nieodpowiednie " narzędzia" pracy, w tym wadliwe programy nauczania oraz złe warunki pracy szkół. Znaczną rolę odgrywają także warunki, w jakich przebiega praca dydaktyczno-wychowawcza, np. nauka na dwie zmiany, liczne klasy.

Autorzy podkreślają "że kompleksy przyczyn niepowodzeń szkolnych są z reguły dość różne i prawie nie występują pojedynczo. Kompleksy te dotyczą przy tym w głównej mierze uwarunkowań społeczno- ekonomicznych, biopsychicznych i pedagogicznych, a w obrębie tych ostatnich- dydaktycznych ( względnie zależnych i niezależnych od nauczyciela )".

Ostateczny efekt pracy dziecka uzależniony jest od tego w jakich warunkach przebiega praca dydaktyczno- wychowawcza i czy nauczyciel potrafi przystosować treści i organizację nauczania do potrzeb i możliwości

poszczególnych uczniów.

Zależności między niepowodzeniami w nauce i zaburzeniami zachowania ucznia

H. Spionek w swojej książce pt. " Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne" szczegółowo opisuje zaburzenia rozwojowe uczniów, które " utrudniają lub uniemożliwiają prawidłowy przebieg nauki szkolnej". Część rozważań autorka poświęca powiązaniom między niepowodzeniami szkolnymi a zaburzeniami zachowania. Zaburzenia zachowania mogą być przyczyną lub skutkiem niepowodzeń.
Przeszkodą w rozpoczęciu nauki są zaburzenia określane jako niedobory rozwojowe. H. Spionek wyróżnia zaburzenia trwałe i głębokie oraz mikrozaburzenia. Zaburzenia trwałe i głębokie to kalectwa lub upośledzenia uniemożliwiające dziecku uczęszczanie do szkoły normalnej, wymagające specjalnej opieki wychowawczej. " Mikrozaburzenia, czyli mikrodefekty, nie dyskwalifikują dziecka jako ucznia szkoły podstawowej, jednakże w sposób istotny przeszkadzają mu w nabywaniu szkolnych wiadomości i umiejętności oraz w podporządkowaniu się przepisom regulaminu szkolnego".

Na podstawie badań ponad tysiąca uczniów, po przeprowadzeniu analizy rozwoju dzieci z niepowodzeniami szkolnymi, autorzy doszli do następujących wniosków:

   1. większość siedmiolatków naukę szkolną rozpoczyna chętnie. Mało jest dzieci z zaburzeniami emocjonalno-motywacyjnymi, które mogą stanowić przyczynę niepowodzeń.
   2. Dzieci, które mają niepowodzenia, doznają już trudności w czasie nauki czytania i pisania w kl. I .
   3. Przyczyną są przeważnie zakłócenia rytmu rozwoju funkcji poznawczych i ruchowych.
   4. Czynnikiem niepowodzeń są występujące jednocześnie z zaburzeniami tempa i rytmu rozwoju zakłócenia dynamiki procesów nerwowych.
   5. Przyczyną niepowodzeń jest niechęć do zajęć i obowiązków szkolnych.
   6. Zła interpretacja niepowodzeń jest przyczyną niewłaściwego postępowania wychowawczego, dzieci są karane, ganione.
   7. "niezaspokojenie potrzeby uznania, akceptacji i poczucia własnej wartości", prowadzi do niewłaściwych postaw wobec rodziców, nauczycieli i kolegów.
   8. "zaburzenia procesu społecznego przystosowania ucznia występują wtórnie niekorzystnie na naukę, manifestując się w formach zachowania nie aprobowanych społecznie".
   9. Gorsze wyniki w nauce i złe zachowanie wywołuje represję i kary ze strony rodziców i wychowawców. Rezultatem jest niesienie reakcji nerwicowych i niedostosowania społecznego.

Pod wpływem dłużej trwających niepowodzeń szkolnych zachowanie ucznia ulega "patologizacji", idzie ona w dwóch kierunkach. Jeden z tych kierunków zmian zachowania świadczy o nasilonym procesie znerwicowania się uczniów, drugi o "socjopatyzacji".
Z badań wynika, iż niepowodzenia szkolne powstające na tle zaburzeń emocjonalnych mają swe podłoże w procesach zachodzących w systemie nerwowym. W sytuacjach trudnych, do których należy odpowiedź ustna na lekcji, klasówka, egzamin w systemie nerwowym ucznia występuje proces hamowania, dominujące nad procesami pobudzenia. Tworzą im zdenerwowania, niepokój, obawa, trema, wpływające dezorganizujące na sprawność umysłową i powodujące, że odpowiedź ustna i pisemna nie odzwierciedla rzeczywistego stanu wiadomości ucznia. U ucznia zahamowanego w sytuacjach trudnych występują również dolegliwości nerwicowe w postaci bólów głowy lub żołądka, przyspieszonego bicia serca oraz innych zaburzeń organizmu.
Dużo pierwszaków z niepowodzeniami szkolnymi, to dzieci nerwowe, u których zaznaczają się różnego typu reakcje nerwicowe o charakterze neurowegetatywnym. Należą do nich moczenia nocne, zaburzenia snu, biegunki, wymioty rzadziej tiki i jąkanie. U wielu dzieci wymienione zaburzenia łączą się z zaburzeniami zachowania społecznego. Dzieci mogą wykazywać nadmierną wrażliwość i lękowość, inne są niespokojne i rozproszone. Mogą być impulsywne.
W klasach drugich i trzecich objawy te w poszczególnych przypadkach " mnożą się ". Dzieci zaczynają się np. jąkać w czasie odpowiedzi, mają biegunki przed sprawdzianem.
W procesie uczenia się pojawiają się również zakłócenia, najczęściej wtedy, gdy np. zadanie, które uczeń ma rozwiązać, różni się od dotychczas spotkanych, wymaga innego sposobu rozwiązania. Zakłócenia wywołują wszystkie zadania mające niejasną strukturę.
Sytuację trudną typu zakłócenia uczeń często napotyka w swojej działalności. Taką przeszkodą może być np. nie wywołanie go do odpowiedzi wtedy, gdy chce odpowiadać, brak bardzo potrzebnego podręcznika lub zeszytu. Przeszkodą zakłócającą normalną działalność ucznia jest brak informacji potrzebnej do wykonywania zadania.
W sytuacji trudnej pojawia się dążenie do tego, żeby nie dopuścić do całkowitej porażki i wtedy uczeń, nie mogąc opanować całości materiału, uczy się tylko niektórych elementów, co jest o tyle niebezpieczne, że może prowadzić do powierzchownego przyswajania wiadomości. Pokonywanie trudności odbywa się najczęściej metodą prób i błędów, w której większą rolę odgrywa manipulowanie poszczególnymi elementami, niż rozumienie zależności między nimi. Ta metoda nie rozwija myślenia, co jest szkodliwe dla uczącego się.
Przypadki wykolejenia społecznego wśród uczniów z niepowodzeniami należą do rzadkości. Pojedyncze przypadki stanowią tu dzieci lekceważące szkołę i nauczyciela, dzieci wagarujące i dopuszczające się aspołecznych wybryków. Wśród uczniów starszych częstość występowania złych zachowań wzrasta. Częściej spotykamy celowe zakłócenia lekcji, agresywną postawę wobec kolegów, a nawet nauczycieli

 

Zapobieganie i przezwyciężanie niepowodzeniom szkolnym

Do podstawowych metod dydaktycznych i środków zapobiegania niepowodzeniom oraz zwalczania niepowodzeń już występujących zalicza się:

    * profilaktykę pedagogiczną, w tym głównie nauczanie problemowe i nauczanie w zespołach uczniowskich;
    * diagnozę pedagogiczną, a w jej obrębie m.in. posługiwanie się takimi sposobami poznawania uczniów oraz kontroli i oceny wyników nauczania jakie pozwalają na możliwie natychmiastowe wykrywanie powstających i narastających luk w wiadomościach i umiejętnościach każdego ucznia;
    * terapię pedagogiczną, na którą składa się przede wszystkim wyrównywani wykrytych zaległości w zakresie opanowanego przez uczniów materiału programowego poprzez indywidualizację nauczania na lekcji oraz w drodze organizowanych przez szkołę zajęć pozalekcyjnych w grupach wyrównawczych.

Profilaktyka pedagogiczna

Wyniki nauczania zależą od stosowanych przez nauczyciela form i metod pracy dydaktyczno- wychowawczej. Z pośród nich do najbardziej efektywnych należy nauczanie problemowe w kilkuosobowych zespołach uczniowskich. Wspólne rozwiązywanie określonych problemów teoretycznych lub praktycznych na lekcji powoduje u uczniów wzrost zainteresowania nauką wdraża ich do współpracy i grupowego przezwyciężania napotykanych podczas niej trudności, wyrabia krytycyzm myślenia, stwarza wiele okazji do wymiany poglądów, uczy racjonalnych metod planowania i organizacji wysiłków. Nauczanie problemowo- zespołowe stanowi bardzo ważny i istotny warunek przeciwdziałania niepowodzeniom szkolnym.
Warunkiem przezwyciężania niepowodzeń uczniów w nauce szkolnej jest również poznanie przyczyn ich trudności. Nauczyciel, znając przyczyny trudności ucznia związane z nauką, może starać się je usunąć. Jednak przyczyna niepowodzeń może również tkwić poza uczniem, np. w organizacji procesu nauczania. Ukrywanie przyczyn niepowodzeń tkwiących w procesie nauczania, w postępowaniu nauczyciela z młodzieżą, nie doprowadzi do ich zlikwidowania. Trzeba szukać przyczyn wszędzie, bez uprzedzeń i sugestii, starając się likwidować trudności całkowicie, bo tylko wtedy można liczyć na efekty w nauce.

Diagnoza pedagogiczna
Podstawą tej diagnozy są indywidualne rozmowy nauczycieli z uczniami i ich rodzicami. Jej podstawą są przygodne i ciągłe obserwacje uczniów, wywiady środowiskowe, badania testowe, zebrania klasowe.

Celem tych poczynań, koordynowanych przez wychowawcę klasy, jest jak najdokładniejsze poznanie każdego dziecka, w tym jego pozycji w rodzinie, warunków życia, skłonności i zainteresowań. Informacje te pozwalają nauczycielom racjonalnie indywidualizować pracę dydaktyczno - wychowawczą tak na lekcji, jak i podczas zajęć pozalekcyjnych.
Bardzo ważnym składnikiem diagnozy jest posługiwanie się przez nauczycieli starannie przemyślanymi formami kontroli i oceny postępów uczniów w nauce w tym badaniami wyników uzyskanych przez uczniów po zakończeniu realizacji każdego działu programu. Na podstawie tych właśnie wyników kieruje się poszczególnych uczniów, wykazujących określone opóźnienia w opanowaniu materiału przerobionego w szkole, do odpowiednich " grób wyrównawczych " w celu usunięcia wykrytych braków. Bardzo pomocny będzie tu pedagog szkolny.
Pedagog szkolny nie jest nauczycielem, ale bada wpływ procesu nauczania i uczenia się na prawidłowy i wszechstronny rozwój uczniów. Ponieważ nie jest bezpośrednio zaangażowany w prace dydaktyczną szkoły, łatwiej dostrzeże niewłaściwe metody, niesprzyjające warunki. Pedagog dba o zapewnienie każdemu dziecku równego startu i równych szans w szkole. Szczególnie ważne to zdania, albowiem wszelkie braki z pierwszych lat nauki dają o sobie znać w przyszłości.
Pedagog szkolny odgrywa istotną rolę w tworzeniu i prowadzeniu grup wyrównawczych i reedukacyjnych. Tak jak przy określaniu dojrzałości, pedagog bada wskazanych przez nauczyciela uczniów, korzysta z pomocy poradni psychologicznej.

Badanie takie dotyczy:

    *

      określenia braków i luk w wiadomościach i umiejętnościach,
    *

      wykrycia i poznania przyczyn opóźnienia i niepowodzeń w nauce,
    * badania poziomu inteligencji, właściwości pamięci, uwagi, wyobraźni.

Pedagog szkolny winien prowadzić dzieci z wadami rozwoju i dążyć do objęcia ich systematyczną opieką lekarską oraz zapewnić udział w zajęciach rehabilitacyjnych.
Jeśli w szkole nie ma pedagoga z niepowodzeniami szkolnymi "walczy" sam nauczyciel przy pomocy poradni psychologiczno-pedagogicznej.
Rozpoznanie trudności, a właściwie hipoteza, powinna nasunąć się już wychowawcy w przedszkolu w wyniku obserwacji dziecka. Jeśli tak się stanie, trudności z pewnością dostrzeże nauczyciel w klasach I-III. Oby to nastąpiło w pierwszych tygodniach klasy pierwszej, podstawowym warunkiem spostrzeżenia trudności jest dobre poznanie uczniów.

Do technik, którymi należy posługiwać się w celu dobrego poznania uczniów należą:

    * obserwacja,
    * wywiad,
    * analiza dokumentów.

M. Łobocki pisze, że najbardziej przydatna i możliwa do wykorzystania w warunkach życia szkolnego jest metoda obserwacji wraz z poszczególnymi jej technikami obserwacyjnymi. Zdaniem autora obserwacja to najprostszy sposób gromadzenia informacji o uczniach.

Poprawna obserwacja musi spełniać podstawowe warunki. Chodzi o to, aby była:

    * celowa ( jasno uświadomiony cel kieruje obserwatorom w jego poczynaniach badawczych ),
    * planowa ( uwzględniamy: czas, warunki, sposób obserwowania i rejestrowania ),
    * relatywna ( badania zawężone do spraw istotnie ważnych z punktu widzenia badanego problemu ),
    * dokładna ( wierna, wyczerpująca i wnikliwa ),
    * obiektywna ( niezależna od osobistych doświadczeń obserwatora

Zaczynając rolę w zapobieganiu niepowodzeniom szkolnym spełniają poradnie psychologiczno-pedagogiczne, które umożliwiają wykrywanie przyczyn niepowodzeń. Spełniają one funkcje "doradczo - konsultacyjno-instruktażową", w razie potrzeby służą pomocą merytoryczną i włączają się w proces reedukacji i terapii.
Współpraca nauczyciela z poradnią pomoże ustalić przyczyny trudności dziecka. Pracownicy poradni rozpoznają właściwości intelektualne uczniów i ukierunkują nauczyciela w dalszej pracy.
Prawidłowa organizacja współpracy poradni ze szkołą jest podstawowym warunkiem pomocy uczniom z trudnościami i niepowodzeniami w nauce.

Terapia pedagogiczna


Stosuje się ją indywidualnie lub zbiorowo. Nauczyciel, znając braki w opanowanym przez poszczególnych uczniów materiale, posługuje się różnymi metodami w celu zlikwidowania, w złagodzeniu tych braków. Zleca się uczniom wykonanie odpowiednio zindywidualizowanych prac domowych, udziela konsultacji, otacza słabszych uczniów specjalną opieką podczas lekcji, uzgadnia z rodzicami wspólną linie postępowania. Jeżeli te metody indywidualnej terapii nie zapewniają spodziewanych wyników i uczeń nadal wykazuje braki w wiadomościach, wówczas kieruje się go na drogę terapii zbiorowej, tzn. do odpowiedniej dla niego grupy wyrównawczej.
R. Więckowski twierdzi, iż podstawowym warunkiem prawidłowej organizacji zajęć dydaktyczno-wyrównawczych jest dostosowanie ich treści do rzeczywistych trudności ucznia. W ramach zajęć dydaktyczno-wyrównawczych wyróżnia się dwie formy organizacyjne: praca korekcyjno- kompensacyjna i praca wyrównawcza, ponieważ innych ćwiczeń wymagają zaburzenia rozwojowe, a innych treści i organizacji pracy wymagają opóźnienia spowodowane "przyczynami poza rozwojowymi".
Praca korekcyjno - kompensacyjna to postępowanie dydaktyczno - wyrównawcze zmierzające do wyeliminowania zaburzeń rozwojowych, tzn. deficytów rozwojowych.
Praca wyrównawcza to czynności dydaktyczno-wychowawcze zmierzające do zlikwidowania "luk" w wiadomościach, które wynikają z przyczyn pedagogicznych i środowiskowych przyczyn poza rozwojowych.

Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne musi prowadzić specjalista-reedukator, zajęcia wyrównawcze nauczyciel-wychowawca.

Zajęcia dydaktyczno-wychowawcze powinny być organizowane przed lekcjami, albowiem wymagają szczególnego wysiłku umysłowego. Dokumentacją zajęć powinny być karty pracy. Jednak na ogół zajęcia te odbywają się po lekcjach. Zarówno ich plan, jak i tematyka ustalane są i omawiane na zebraniach rad klasowych. Uczeń bierze udział w zajęciach wyrównawczych dopóty, dopóki nie nadrobi zaległego materiału.

A. Kozłowska w artykule poświęconym niepowodzeniom szkolnym zamieszcza reguły jakie, powinny być zachowane przy wszelkiej działalności wyrównawczej.

    * pierwsza, najważniejsza to cierpliwość prowadzonego zajęcia. Nie może ono okazywać gniewu rozczarowania i niecierpliwości ani słowami, ani gestem.
    * druga to zaczynanie od zadań łatwych, aby dziecko było w stanie je wykonać.

    * trzecia-stopniowanie trudności. Jeśli nowe zadanie przerasta możliwości dziecka, cofamy się do etapu poprzedniego.
    * Czwarta-kiedy wystąpi trudność, pomagamy, ponieważ nie dopuszczamy do zniechęcenia i wycofania się dziecka.
    * Piąta- "w doborze zabaw czy ćwiczeń opieramy się na funkcjach lepiej rozwiniętych".
    * Szósta-ćwiczenia powinny być przeprowadzone w formie zabawy, bez nakazu i przymusu. Dziecko musi chętnie pracować i dlatego forma ma być bardzo ciekawa.

W pracy wychowawczej z uczniem zahamowanym ważne znaczenie mają: jego aktywizacja społeczna, włączenie go do zespołowego działania, do wspólnej nauki, przydzielenie mu określonych zadań do wykonania. Pochwały i zachęty wzmacniają wiarę we własne siły i możliwości. Chwalenie ucznia zahamowanego, i to w obecności kolegów, sprzyja polepszeniu jego pozycji społecznej w zespole oraz przyczynia się do zaspokojenia potrzeby uznania społecznego. Przy odpytywaniu należy unikać wytwarzania atmosfery niepokoju i zdenerwowania, nie przynaglać do odpowiedzi, lecz zostawić czas do namysłu.
W odniesieniu do dzieci wykazujących opóźnienia w nauce szkolnej znajduje również zastosowanie "metoda dobrego startu". Umożliwia ona rozwój motoryki przez ćwiczenia ogólnej sprawności ruchowej, sprawności manualnej, koordynacji spostrzegania wzrokowego i słuchowego, ogólnej orientacji przestrzenno-czasowej. Metoda ta może być wykorzystana w celu przygotowania dzieci do rozpoczęcia nauki czytania i pisania oraz dla przeciwdziałania występującym dysharmoniom rozwojowym. Program terapeutyczny obejmuje ćwiczenia ruchowe, ruchowo-słuchowe oraz ruchowo-słuchowo-wzrokowe.

J. Magnuska stworzyła metodę terapii dzieci nerwicowych i dyslektycznych, która spełnia funkcję uspokajającą oraz rozwijającą różne funkcje psychiczne dziecka. Cele realizowane za pośrednictwem tej metody to zarówno wyrównywanie opóźnień i dysharmonii rozwoju, jak i oddziaływanie terapeutyczne przez:

    1. " Ogólne zaspokojenie systemu nerwowego, przywrócenie równowagi psychicznej, doprowadzenie do 
          właściwych wyładowań twórczości dziecka w celowym działaniu.
    2. Doprowadzenie do coraz dłuższych okresów koncentracji uwagi.

   3. Rozwijanie logicznego myślenia przez obserwowanie, porównywanie, sugerowanie, klasyfikowanie przy wykonywaniu i nakładaniu loteryjek, albumów itp.
   4. Wyrabianie analizy wzrokowej przez kopiowanie i odwzorowanie rysunków stopniowo z coraz większym zasobem dobrych szczegółów oraz obserwowanie połączone z porównywaniem w czasie wykonywania specjalnych loteryjek.
   5. Wyrabianie sprawności manualnej przez wykonywanie różnych zajęć wymagających precyzyjnych ruchów.
   6. Przyzwyczajanie dzieci do samokontroli czynności.
   7. Wytwarzanie dobrego kontaktu z rzeczywistością przez planowe rozwijanie zainteresowań.
   8. Kształtowanie pozytywnego stosunku do otoczenia i do pracy"

        Sumując, należałoby wymienić trzy podstawowe środki rozpoznawania i przezwyciężania trudności uczniów w nauce:

   1. profilaktyka pedagogiczna, której zadaniem jest zapobieganie powstawaniu luk w opanowanej przez uczniów wiedzy;
   2. diagnoza pedagogiczna, umożliwiająca wykrywanie luk w wiadomościach, umiejętnościach i nawykach uczniów;
   3. terapia pedagogiczna, której zadaniem jest przezwyciężanie trudności i niepowodzeń uczniów w nauce za pomocą różnorodnych środków i czynności dydaktyczno-wychowawczych.
Należy wziąć do serca słowa Ryszarda Borowskiego, że " życie każdego człowieka przebiega indywidualnie, ale każdy z ludzi wykonuje najrozmaitsze czynności, które zaspokajają im ich codzienne potrzeby. Zaspokajają te potrzeby w szkole, pracy zawodowej i poza nią".